Weten hoe laat het is — Over het raadsel van de tijd

"Er is geen tijd. Of is er niets dan tijd?" [*]
__________

De juiste tijd?
In de wetenschappelijke programmareeks Horizon van de BBC wordt op disdag 3 december — tussen 22:00 uur en 23:00 uur onze tijd — via BBC Two Television een nieuwe aflevering uitgezonden, die de titel draagt Do you know what time it is?
Een uitdrukking als "Heeft u de tijd?" was een halve eeuw geleden veel meer in zwang dan heden ten dage, als men een voorbijganger de vraag stelde die erop doelde dat men graag wilde weten hoe laat het is.

Veel betekenissen
Niet alleen in onze taal heeft het woord tijd zeer veel betekenissen, en is dit begrip terug te vinden in uitdrukkingen, die wijzen in de richting van — als we het even tot de klassiek-westerse beschaving beperken: Chronos — de god van de tijd bij de Grieken — oftewel Vader(tje) Tijd, die we al tegenkomen in tal van verhalen voor de kleinste kinderen.
Het ligt dan ook wel voor de hand dat wetenschappers zo goed en nauwkeurig mogelijk willen proberen de 'exacte tijd' zo dicht mogelijk te benaderen. Brian Cox (geboren in 1968), die professor in de elementaire natuurkunde is, buigt zich over de vraag hoe laat het is, en daartoe bezoekt hij onder meer de oude tempels van de Maya in Mexico. Zij hadden al zeer geavanceerde ideeën over astronomie en wiskunde. Een ander markant aspect van dat volk was dat het nadrukkelijk was geobsedeerd door de factor Tijd.

Presentatie
Niet alleen hebben de Maya's voorspellingen gedaan, die in enigerlei vorm met het begrip tijd te maken hebben, en die de spitse onderzoeker welhaast vanzelfsprekend in de richting van het begrip relativiteit duwen. Dat fenomeen is al eerder in een Horizon-aflevering van Brian Cox aan de orde gekomen toen het thema van de uitzending zwaartekracht was.
Overigens is niet iedereen even gelukkig met de manier waarop Brian Cox op de buis verschijnt: sommigen vinden dat zijn wezen iets te veel aandacht opeist en dat vooral jonge meisjes de relativieit uit het oog verliezen als ze hem zien en iets heel anders ondergaan dan interesse voor het door de hooggeleerde Brian Cox gepresenteerde thema.

'Geleerde boeken'
Zo'n halve eeuw geleden werden er in de Aula-reeks van uitgeverij Het Spectrum te Utrecht enkele (vertaalde) titels in omloop gebracht, die op diverse manieren het begrip tijd hebben 'behandeld'. De bijzonder veelzijdige Franse geleerde Vladimir Jankélévitch (1903-1985) presenteerde met zijn Beleving van de tijd — met als ondertitel avontuur, verveling, ernst, geschreven in 1963 en in vertaling bij ons verschenen in 1966 — een filosofische benadering van het fenomeen Tijd. Een jaar eerder was in diezelfde Aula-reeks het boek verschenen Het tijdsbegrip in de moderne wetenschap van de Engelse Bèta-wetenschapper Gerald Whitrow (1912-2000). Je ziet die beide boeken nog in antiquariaten en op boekenmarkten.
Dat het verschijnsel Tijd alom als een onbegrepen fenomeen werd beschouwd, blijkt tevens uit de ondertitel van een populair-wetenschappelijk boek uit 1979 van de Duitser Friedrich L. Boschke, die als hoofdtitel een bijbelcitaat gebruikt: En duizend jaar is als één dag, en in die éne klassieke zin uit de oudste anthologie van de westerse wereld wordt de relativiteit van het begrip reeds heel goed verwoord.
Nederlanders hebben zich evenmin onbetuigd gelaten als het over het fenomeen Tijd gaat. Dat blijkt niet alleen — weer even kort en bondig als in de Bijbel — in de woorden van de dichteres Vasalis, die bovenaan deze bijdrage zijn geciteerd, maar ook in uitingen van andere 'gevoelige wezens, zoals dichters en tal van andere kunst(en)makers. Eén van hen was de katholieke dichter Anton van Duinkerken (1903-1968) [2], die in een aantal bespiegelingen, bijeengebracht in Legende van de tijd — voor het eerst verschenen in 1941 en later als Prisma-pocket in een herziene versie hedrukt — zich verzet tegen de gedachte dat mensen met hun tijd mee moeten gaan, dan wel 'bij de tijd' zouden moeten zijn. Van Duinkerkens protest tegen de tijd kwam hem op barre sancties van de Mofse Bezetter te staan.
De historica en schrijfster Ileen Montijn vindt dat de mens in tal van opzichten zit vastgeklonken aan de tijd, bijvoorbeeld als tijdelijk wezen, maar doordat hij een ziel heeft, verlangt en streeft hij, al dan niet zeer bewust, naar het eeuwige. In zeven essays, bijeengebracht in de bundel Over de tijd — in 1999 verschenen ter gelegenheid van de Wetenschap & Techniek Week — behandelt zij diverse objectief meetbare en subjectief door mensen ondervonden elementen, die onverbrekelijk zijn verbonden met de Tijd.
__________
[*] Deze regels zijn afkomstig uit het gedicht Eb van M. Vasalis (1909-1998), in de bundel Verezichten en gezichten; G.A. van Oorschot, 1963.

[1] Anton van Duinkerken is het dichter-pseudoniem van (Professor) W.J.M.A Asselbergs.
____________
Afbeeldingen
1. Voorzijde van het boek Zeit — Strömen und Stille van Marie-Louise von Franz, uitgekomen bij Kösel Verlag, München, 1992.
2. De hooggeleerde Brian Cox, natuurwetenschapper en presentator van de Horizon-aflevering over het fenomeen Tijd (BBC Two, dinsdag 2 december 2008, 22:00-23:00 uur onze tijd).
3. Voorzijde van Aula-pocket nr. 303.
4. Voorzijde van Aula-pocket nr. 208.
5. Voorzijde van Prisma-pocket nr. 482.
6. Voorzijde van de Contact-paperback met Tijd-essays van Ileen Montijn.