zondag 28 december 2008

Charles Darwin een kapelaan van de duivel? — Terra X-documentaire op het ZDF, en de Ultieme Biografie

Documentaire
Op zondag 28 december presenteert het tweede Duitse publieke televisienet ZDF — tussen 19:30 uur en 20:15 uur — een nieuwe documentaire in de reeks Terra X. Deze keer is de aandacht meer gericht op een persoon dan op een natuurfenomeen, hoewel er tamelijk veel mensen zijn, die de mening zijn toegedaan dat de protagonist van dat programma deze avond ook een heel bijzonder natuurfenomeen was en zelfs is gebleven: Charles Darwin (1809-1882).
De titel van de aflevering luidt Charles Darwin — Kaplan desTeufels, een film van Elke Schmitz en Susanne Utzt. De documentaire zal worden uitgezonden op het formaat 16:9 en is voorzien van stereofonisch geluid.
Het zal duidelijk zijn dat in den beginne — toen zijn theorieën begonnen door te dringen in het streng gelovige Engeland van het Victoriaanse tijdperk — grote groepen zeer ongelukkig waren met de volgens hen opruiend-onwaarachtige beweringen, die twijfel zaaiden aan de Almachtige Schepper en de gevolgen van diens hemelse werken op de aardbol. Toch slaagde de man erin langzaam maar zeker de algeheel rots van behoud binnen dat Anglicaanse christendom flink dooreen te schudden en veel godsdienstige waarden in ieder geval op te stoten in de vaart van onderwerpen voor ernstige twijfel(s). De belangrijkste oorzaak daarvoor lag in de verschijning van Darwins hoofdwerk The Origin of Species, voor het eerst uitgekomen in 1859.

Darwin-jaar
Zo hier en daar merken we het al enkele maanden: het Darwin-jaar is in aantocht, al zou je op sommige momenten — als je niet beter wist — best willen geloven dat het in 2008 rees in volle hevigheid was uitgebroken. In sommige geledingen van ons bestaan is dat ook al wel het geval, maar dan houdt men zo'n jaar aan andere data dan die welke liggen tussen de data 1 januari en 31 december.
Zulks is legitiem, maar om in het kader van het doorgaans sterk dominerende ronde getallen-fetisjisme te blijven, mag het ware Darwin-jaar pas op 12 februari aanstaande losbarsten: dan is het exact tweehonderd jaar geleden dat de man werd als Shropshire-lad in de Engelse plaats Shrewsbury werd geboren.

De ultieme Darwin-biografie
Mochten degenen, die in ons taalgebied die drie kwatier durende aflevering van Terra X bekijken en geprikkeld raken meer over de mens Charles Darwin, diens persoonlijke ontwikkeling, zijn intiemere wel en wee uit te zoeken, dan is daar kortgeleden een prachtige extra mogelijkheid bijgekomen door de vooruitziende — en voor kwaliteit nimmer troebele — blik die een (van de) oudgediende(n) binnen uitgeverij Nieuw Amsterdam: de Nederlandse vertaling van de in 1991 voor het eerst in het Engels verschenen Darwin-biografie bij uitstek, geschreven door Adrian Desmond en James Moore.
Het spreekt vanzelf dat er nog altijd hele volksstammen zijn die vasthouden aan een volstrekt onrealistische visie op het ontstaan van de wereld en alles daarom heen: een schepping door één (non)entiteit, maar onder meer de zogeheten creationisten wijzen alles wat met de persoon Darwin en diens wetenschappelijk werk te maken heeft, categorisch van de hand. Een enkeling gaat daarbij zo ver dat hij de bewering doet dat Darwin op zijn sterfbed zijn hele evolutieleer zou hebben herroepen. De man was niet van die gedachte af te brengen, want hij had God gezien en dus moest iedereen beseffen dat God bestond.
Meer nog dan Karl Marx en Sigmund Freud heeft Charles Darwin gezorgd voor een andere kijk op het leven — weliswaar niet in filosofisch-maatschappelijke zin, zoals dat door de twee hiervoor genoemden werd bewerkstelligt, maar veeleer naar het levende wezen mens en zijn oorsprong.
Hoewel de Victorianen — en daar maakte de jonge Darwin van lieverlee deel van uit — hun vast geloof beleden dat hen van dwalingen kon bevrijden en de dreigende gevaren geen directe twijfel konden verwekken, aangezien zij zich vast verankerd voelden in de rotsgrond der onsterfelijkheid [1], zijn er allengs meer twijfelaars gekomen, die deels — zij het spontaan dan wel na innerlijke gevechten — naar het Darwin-kamp zijn overgestapt. Deze geleerde kwam met veel tastbaars dat tevens controleerbaar was, hetgeen inzake van een geloof dat niet wordt ondersteund door een mogelijkheid tot — hoe oppervlakkig ook — naspeuringen op aannemelijkheid, nimmer het geval kan zijn.
Toch heeft die Charles Darwin menig hard gevecht moeten leveren om in bredere kring eerst klankborden en vervolgens adepten te vinden, alsmede de ondersteuging van mensen die inzagen welk groots werk hij had verricht. Maar die steun werd hem ook gegeven, zelfs als het om de publicatie van zijn (blijvende) standaardwerk The Origin of Species ging dat hij twee decennia lang had achtergehouden aangezien hij besefte tot welke stormen — niet alleen uit aarstconservatieve, christelijke hoek —dat zou kunnen leiden. Die twijfel van Darwin — die geen atheïst was, maar een agnost — ging zo ver dat hij af en toe vreesde voor anarchist te zullen worden aangezien, terwijl hij 'slechts' een liberale denker en onderzoeker was, hetgeen in die tijd van woelingen en regelrechte omwentelingen bepaald geen kleinigheid moet zijn geweest.
Goed hondertwintig bladzijden van het boek zijn gewijd aan het notenapparaat en zestien aan het Register. Alleen al daaruit blijkt dat de beide auteurs van deze veelzijdige levensbeschrijving meer hebben gedaan dan wat globale feiten verzamelen.
Er zullen zich de komende maanden ongetwijfeld nog voldoende gelegenheden voordien om nader op dat unieke boek, dan wel gedeelten ervan terug te komen.

[1] Deze begrippen zijn afkomstig uit het gedicht Last Lines van Darwins (tijdelijke) contemporain, de — eveneens in het Victoriaanse Engeland, in een domineesgezin levende — schrijfster Emily Brontë (1818-1848) in een bijdrage van donderdag 25 december, op onze zustersite Tempel der Letteren.

Afbeeldingen
1. Charles Darwin als joch van zeven jaar
2. Darwin als jongeman.
3. Tekst op de titelpagina van een moderne editie van The Origin of Species.
4. Rug van het stofomslag van de Nederlandse versie van de Darwin-Biografie.
5. HMS Beagle, het schip waarmee Darwin zijn lange reis ondernam.
6. Charles Darwin als zestigjarige. Portret door Julia Margaret Cameron (1815-1879).

7. Voorzijde van het stofomslag van de Nederlandse uitgave van de Darwin-biografie.
8. Adrian Desmond samen met James Moore:
de beide auteurs van de ultieme Darwin-Biografie.
__________
Adrian Desmond & James Moore: DARWIN — De Biografie. Vertaald uit het Engels door Henk Moerdijk; 960 pag., gebonden, met stofomslag; met 42 foto's, verspreid over twee katerns in de tekst. Nieuw Amsterdam Uitgevers, Amsterdam, 2008
ISBN 978-90-468-0415-5

zaterdag 27 december 2008

Onthulligen van een Mummie op Arte-televisie

Sprekend verleden
Op zaterdag 27 december vertoont Arte-televisie — tussen 21:00 uur en 21:50 uur — éénmalig de Nederlandse documentaire uit 2005 van Wolter Braamhorst over de mummie van Anchor, die de internationale titel The trail of the mummy meekreeg en die bij Arte Duitsland Enthüllungen einer Mumie en in het Frans Sur les traces de la momie als titel heeft meegekregen. De film duurt 52 minuten en wordt op het formaat 16:9 uitgezonden met stereofonisch geluid. Deze rolprent is afkomstig van het Zweite Deutsche Fernsehen.
Die bijzondere stoffelijke resten betreffen een Egyptische priester die in deze vorm meer dan tweeënhalf millennium intact is gebleven. De rode draad in de documentairewordt gevormd door het moverende verhaal van een mummie die van de oevers van de rivier de Nijl in de middeleeuwen in Europa is beland, waar dat 'voorwerp' vol verbazing werd aanschouwd. Thans bevindt deze zich in het Museum voor Oudheden. Het is aan de museumleiding te danken dat Wolter Braamhorst toestemming heeft gekregen bij het onderzoek aan de mummie aanwezig te zijn en inzicht te krijgen in de 3D-scans en in het werk aan de reconstructie van het gezicht. Daardoor is hij er tevens in geslaagd in contact te treden met de beste mummie-experts ter wereld.
Mummies vormen ook niet zelden enge elementen in griezelfilms, en mede daarom worden er kleine stukken uit de blockbuster De Mummie voorgesteld, evenals nimmer tevoren vertoond archiefmateriaal; dat alles moet de kijker in staat stellen de avontuurlijke reis door de tijd enigszins te volgen. Zo vormt deze documentaire niet alleen een goede 'ingang' tot begrip voor en inzicht in het historische onderzoek met betrekking tot deze fenomemen, maar tevens toont de film de wetenschappelijke waarde van zulk onderzoek.

dinsdag 16 december 2008

ZDF-documentaire over het fenomeen Goud

Object van begeerte
Het tweede publieke Duitse televisienet ZDF presenteert op woensdag 17 december een nieuwe aflevering in de reeks Abenteuer Wissenschaft. Het programma duurt een half uur — volgens de planning zal dat tussen 23:00 uur en 23:30 uur zijn — en behandelt deze keer het fenomeen Goud.
Of het de uiterlijke schoonheid, dan wel de stabiliteit van het edele metaal was en is, of het onderbewuste verlangen naar diverse graden van zuiverheid, is niet eenduidig, maar de mens heeft door de eeuwen heen zijn begeerte naar goud op tal van — niet altijd even hoogstaande — manieren getoond. Opvallend echter was dat een boekje over dit edele metaal in mijn boekhandelstijd zelfs voor de helft van de door de uitgever vastgestelde prijs, relatief gezien nauwelijks werd verkocht.
In de documentaire wordt onder meer aandacht besteed aan archeologische zoektochten naar goudmijnen die al vele eeuwen bestaan en die zich onder meer in de Kaukasus bevinden. Ongetwijfeld zal daarbij ook de — al dan niet (in)direct uitgesproken — vaststelling aan de orde komen dat zelfs binnen dat kader niet alles goud is wat er blinkt.

zondag 14 december 2008

Vulkanen en bevingen beheersen het ZDF-avond- en nachtprogramma van zondag 14 december

Vier documentaires
Het tweede publieke Duitse televisienet ZDF presenteert zondag 14 december — tussen 19:30 uur en 03:35 in de nacht op maandag 15 december — diverse programma's over vulkanen en het leven óp de rand daarvan'. In vier van de vijf gevallen gaat het om letterlijke vulkanen, respectievelijk aardbevingen, in het vijfde om een figuurlijke vulkaan, die eveneens — zij het andersoortige — de nodige aardbevingen ten gevolge kan hebben. Zie daartoe de bijdrage van heden op onze zustersite Tempel der Actualiteit.


Faszination Erde
In de programmareeks Faszination Erde is tussen 19:30 uur en 20:15 uur een wetenschappelijke documentaire te zien Inseln am Rand der Hölle — Indonesien. Over de talrijke vulkanen die op de eilanden van de Indonesische archipel te vinden zijn.

Terra XXL — Een lange nacht vol natuurgeweld
Na Volker Panzers Nachtstudio volgt ook deze zondag een lange nacht, deze keer met drie archeologische documentaires over natuurgeweld, met name over vulkanen en aardbevingen.
De eerste film, Pulverfass Vesuv, mag men tussen 01:20 uur en 02:05 uur verwachten.
In aansluiting daarop wordt een, eveneens drie kwartier durende documentaire gepresenteerd met de titel Bebenalarm in Tokio, over de eventuele aardbevingen die de miljoenenstad Tokio bedreigen.
Om 02:50 uur begint de laatste film: Mega-Vulkane. Over het vuur uit de buik van onze aarde. Hoofdthema daarin is de uitbarsting van de supervulkaan, nu alweer zo'n 3.600 jaar geleden, waardoor Thera werd veranderd in een reeks kleine eilandjes.

Afbeeldingen
1. Blik op een vulkaan in de Indonesische archipel.
2. De Vesuvius in werking.
3. Blik op een van de eilandjes van het voormalige Thera.

dinsdag 9 december 2008

Schrikbarende toename van allergieën

De Oostenrijkse arts Clemens von Pirquet (1874-1929) heeft het begrip allergie in de medische wereld en daarmee, zij het veel langzamer, in de maatschappij geïntroduceerd. We spreken van allergie als het immuunsysteem danig is verstoord en een verhoogde gevoeligheid tot gevolg heeft vooral voor stoffen die al in het systeem zijn opgenomen, maar die door de verandering daarin niet meer normaal kunnen wordenverwerkt. De laatste jaren blijkt het aantal mensen met enigerlei vorm van allergie — van overgevoeligheid voor één simpele stof tot en met een heek conglomeraat van, bij voorbeeld, voedselintolerantie — schrikbarend toe te nemen.
Het wetenschappelijke televisieprogramma Horizon van BBC Two presenteert op dinsdag 9 december — tusen 22:00 uur en 23:00 uur onze tijd — een documentaire onder de titel Allergy planet, en daarin wordt een poging ondernomen te onderzoeken welke de oorzaken zijn van die toename.
Jaren geleden heeft de BBC al een documentaire vertoond waarin werd duidelijk gemaakt dat in een bepaald hoog flatgebouw ergens in Engeland een onderzoek was gedaan naar allergieën. Anavankelijk viel het percentage van mensen die last van die aandoening(en) hadden, niet buiten de toon. Na de aanleg van een zeer brede, intensief bereden snelweg langs onder meer dat gebouw, bleek bij een hernieuwd onderzoek, enige jaren later, dat het aantal mensen in datzelfde flatgebouw met een ongelooflijk hoge factor moest worden vermenigvuldigd. Andere wijzigingen dan het voorkomen van een extreem verhoogde concentratie van benzinedampen in de directe omgeving van dat flatgebouw waren er niet. Toch gaf het Londense Ministerie van Volksgezondheid te kennen dat er geen verband bestond tussen de aanleg van die weg en de toename van de soms complexe allergieën. De politieke lobbies blijken vrijwel altijd sterker dan de belangen van de bevolking.


dinsdag 2 december 2008

Weten hoe laat het is — Over het raadsel van de tijd


"Er is geen tijd. Of is er niets dan tijd?"
[*]
__________

De juiste tijd?

In de wetenschappelijke programmareeks
Horizon van de BBC wordt op disdag 3 december — tussen 22:00 uur en 23:00 uur onze tijd — via BBC Two Television een nieuwe aflevering uitgezonden, die de titel draagt Do you know what time it is?
Een uitdrukking als "Heeft u de tijd?" was een halve eeuw geleden veel meer in zwang dan heden ten dage, als men een voorbijganger de vraag stelde die erop doelde dat men graag wilde weten hoe laat het is.

Veel betekenissen
Niet alleen in onze taal heeft het woord
tijd zeer veel betekenissen, en is dit begrip terug te vinden in uitdrukkingen, die wijzen in de richting van — als we het even tot de klassiek-westerse beschaving beperken: Chronos — de god van de tijd bij de Grieken — oftewel Vader(tje) Tijd, die we al tegenkomen in tal van verhalen voor de kleinste kinderen.
Het ligt dan ook wel voor de hand dat wetenschappers zo goed en nauwkeurig mogelijk willen proberen de 'exacte tijd' zo dicht mogelijk te benaderen. Brian Cox (geboren in 1968), die professor in de elementaire natuurkunde is, buigt zich over de vraag
hoe laat het is, en daartoe bezoekt hij onder meer de oude tempels van de Maya in Mexico. Zij hadden al zeer geavanceerde ideeën over astronomie en wiskunde. Een ander markant aspect van dat volk was dat het nadrukkelijk was geobsedeerd door de factor Tijd.

Presentatie
Niet alleen hebben de Maya's voorspellingen gedaan, die in enigerlei vorm met het begrip tijd te maken hebben, en die de spitse onderzoeker welhaast vanzelfsprekend in de richting van het begrip relativiteit duwen. Dat fenomeen is al eerder in een
Horizon-aflevering van Brian Cox aan de orde gekomen toen het thema van de uitzending zwaartekracht was.
Overigens is niet iedereen even gelukkig met de manier waarop Brian Cox op de buis verschijnt: sommigen vinden dat zijn wezen iets te veel aandacht opeist en dat vooral jonge meisjes de relativieit uit het oog verliezen als ze hem zien en iets heel anders ondergaan dan interesse voor het door de hooggeleerde Brian Cox gepresenteerde thema.

'Geleerde boeken'
Zo'n halve eeuw geleden werden er in de Aula-reeks van uitgeverij Het Spectrum te Utrecht enkele (vertaalde) titels in omloop gebracht, die op diverse manieren het begrip tijd hebben 'behandeld'. De bijzonder veelzijdige Franse geleerde Vladimir Jankélévitch (1903-1985) presenteerde met zijn
Beleving van de tijd — met als ondertitel avontuur, verveling, ernst, geschreven in 1963 en in vertaling bij ons verschenen in 1966 — een filosofische benadering van het fenomeen Tijd. Een jaar eerder was in diezelfde Aula-reeks het boek verschenen Het tijdsbegrip in de moderne wetenschap van de Engelse Bèta-wetenschapper Gerald Whitrow (1912-2000). Je ziet die beide boeken nog in antiquariaten en op boekenmarkten.
Dat het verschijnsel Tijd alom als een
onbegrepen fenomeen werd beschouwd, blijkt tevens uit de ondertitel van een populair-wetenschappelijk boek uit 1979 van de Duitser Friedrich L. Boschke, die als hoofdtitel een bijbelcitaat gebruikt: En duizend jaar is als één dag, en in die éne klassieke zin uit de oudste anthologie van de westerse wereld wordt de relativiteit van het begrip reeds heel goed verwoord.
Nederlanders hebben zich evenmin onbetuigd gelaten als het over het fenomeen Tijd gaat. Dat blijkt niet alleen — weer even kort en bondig als in de Bijbel — in de woorden van de dichteres Vasalis, die bovenaan deze bijdrage zijn geciteerd, maar ook in uitingen van andere 'gevoelige wezens, zoals dichters en tal van andere kunst(en)makers. Eén van hen was de katholieke dichter Anton van Duinkerken (1903-1968)
[2], die in een aantal bespiegelingen, bijeengebracht in Legende van de tijd — voor het eerst verschenen in 1941 en later als Prisma-pocket in een herziene versie hedrukt — zich verzet tegen de gedachte dat mensen met hun tijd mee moeten gaan, dan wel 'bij de tijd' zouden moeten zijn. Van Duinkerkens protest tegen de tijd kwam hem op barre sancties van de Mofse Bezetter te staan.
De historica en schrijfster Ileen Montijn vindt dat de mens in tal van opzichten zit vastgeklonken aan de tijd, bijvoorbeeld als tijdelijk wezen, maar doordat hij een ziel heeft, verlangt en streeft hij, al dan niet zeer bewust, naar het eeuwige. In zeven essays, bijeengebracht in de bundel Over de tijd — in 1999 verschenen ter gelegenheid van de Wetenschap & Techniek Week — behandelt zij diverse objectief meetbare en subjectief door mensen ondervonden elementen, die onverbrekelijk zijn verbonden met de Tijd.
__________
[*] Deze regels zijn afkomstig uit het gedicht Eb van M. Vasalis (1909-1998), in de bundel Verezichten en gezichten; G.A. van Oorschot, 1963.

[1] Anton van Duinkerken is het dichter-pseudoniem van (Professor) W.J.M.A Asselbergs.
____________
Afbeeldingen
1. Voorzijde van het boek Zeit — Strömen und Stille van Marie-Louise von Franz, uitgekomen bij Kösel Verlag, München, 1992.
2. De hooggeleerde Brian Cox, natuurwetenschapper en presentator van de Horizon-aflevering over het fenomeen Tijd (BBC Two, dinsdag 2 december 2008, 22:00-23:00 uur onze tijd).
3. Voorzijde van Aula-pocket nr. 303.
4. Voorzijde van Aula-pocket nr. 208.
5. Voorzijde van Prisma-pocket nr. 482.
6. Voorzijde van de Contact-paperback met Tijd-essays van Ileen Montijn.